Communiceren met kinderen op school en thuis
Erik Verliefde en Marta Stapert

Erik Verliefde ontdekte als leerkracht een manier van omgaan met kinderen waarbij er minder vaak een psychotherapeut hoefde te worden ingeschakeld.
Kindertherapeute Marta Stapert ontdekte dat voor kinderen focussen iets heel vanzelfsprekends is. Samen hebben ze dit boek geschreven, waarin ze laten zien hoe je vol respect en met eerbied een kind kunt begeleiden bij emoties.

Focussen
Emoties worden uitgedrukt via het lijf: denk maar aan hartkloppingen, tranen, een spanning, rillingen of een dichtgeknepen keel. In onze huidige maatschappij is er echter weinig plaats voor het lichamelijke en het gevoel.
Bij focussen maak je gebruik van de wijsheid van het lichaam. Bij angst bijvoorbeeld ervaar je lijfelijke gewaarwordingen en die hebben we niet voor niets. Ze willen jou iets zeggen. Door hier vriendelijke aandacht aan te geven, kun je de betekenis ervan achterhalen. Op deze wijze hoef je angst niet te onderdrukken, maar door hem toe te laten, kun je kijken wat er dieper zit. Wanneer je er met aandacht bij blijft, komt er ruimte voor verandering. Dit proces noemt men focussen.
Focussen is een zachtaardige manier van omgaan met je eigen innerlijke weten. Om dit interne proces te verwoorden, kun je aansluiten bij wat je lijf wil zeggen. In je buik, maag, borst, keel of elders in je lijf bemerk je dit ‘ervaren gevoel’. Zo leer je met focussen te luisteren naar je innerlijke beleving in het stadium dat het nog fluistert; voordat het moet gaan schreeuwen. Je luistert er niet alleen naar, maar gaat ermee in dialoog, waardoor de mogelijkheid tot veranderen ontstaat.
Focussen is een doorlopend proces waarbij het lijf de richting weet waar dit proces heen kan gaan, maar welke richting dat is, weet je voorafgaand aan het focussen nog niet. Vanwege die onzekerheid en met de kwetsbaarheid erbij, mag je alleen focussen als het veilig voelt.

Focussen met kinderen
Juist als je een kind wilt begeleiden bij het focussen, dan is het noodzakelijk om die veilige omgeving te scheppen. Verder is het een voorwaarde dat jijzelf in verbinding bent met je eigen binnenkant, met je ‘ervaren gevoel’. Wanneer een kind wordt gestimuleerd om naar zijn binnenkant te luisteren en dit om te zetten in taal, een tekening of een gebaar, dan leert het kind om met de emoties om te gaan.
Je mag ervan uitgaan dat ook bij heel kleine kinderen deze fysiek-emotionele processen in het lichaam al plaatsvinden. Of je kunt het ook zo formuleren: ‘ze zijn erg wijs van binnen’. Ook kinderen zijn zelf de eigenaars van hun gevoelens en ze zijn de deskundigen in hun eigen verhaal.
Vaak kunnen kinderen een situatie of gedrag wel verwoorden, maar het is veel moeilijker een gevoel en het verwerkingsproces dat van binnen plaats vindt, onder woorden te brengen. Bijvoorbeeld een tekening van een kind kan allerlei gevoelens uitdrukken en daarom is het goed om de tekening niet te interpreteren. Je vraagt bijvoorbeeld niet: ‘waarom heb je dit getekend?’ Je zou wel kunnen vragen: ‘hoe was het om dit te tekenen?’ Zoals altijd is het beter geen waarom-vragen te stellen, want het kind komt daardoor snel in de verdediging. Nodig het kind uit!
Focussen kan ook goed gebruikt worden bij kinderen die zich verbaal moeilijk kunnen uiten. Verwoord zo nodig voor hen wat er in hen kan omgaan en controleer dan of het klopt. Voor kinderen blijken woorden vaak niet nodig voor een gevoel van verandering; het symboliseren op zichzelf is al voldoende.
Verschillende vormen waarin kinderen kunnen symboliseren:
– verwoorden
– schrijven
– tekenen
– schilderen
– spelen
– kleien
– bewegen
– klanken maken
Vraag tijdens het focussen telkens toestemming, waardoor je benadrukt dat het kind de leiding heeft. Het kind is natuurlijk niet verplicht om iets te vertellen. Je honoreert het als een kind nee zegt, ook als dat niet met woorden gebeurt. Vermijd elke dwang en verplichting. Vermijd adviseren of interpreteren. Stel geen inhoudelijke vragen over een situatie als het om gevoelens gaat. Het kind geeft de richting aan, jij volgt.
Voor de jongste kinderen hoef je niet veel woorden te gebruiken; oudere kinderen geef je meer uitleg.
Ieder kind wil gehoord worden. Maar dat een kind gehoord wil worden, betekent niet automatisch dat je het kind telkens de zin moet geven. Een kind voelt een wens, een wil, een drang van binnen; maar het is soms ook zo dat wat het kind wil, niet kan. Je wilt graag een snoepje, dat kan nu niet. Door én het verlangen van het kind te benoemen én dat het nu niet kan, voelt het kind zich serieus genomen op gevoelsgebied! Wees in zo’n geval voorzichtig met troosten. Laat daarentegen kinderen zo intensief met het verdriet bezig zijn dat ze niet meer verdrietig hoeven te zijn.
Focussen kun je ook gebruiken om grenzen te handhaven en aandacht te geven aan ruziënde partijen. Je hoeft dan niet de hele dag grenzen te stellen en schuldigen aan te wijzen. Het gedrag wordt niet aanvaard, maar het kind voelt zich wel erkend. Het kind kan op die manier groeien in zijn zelfbesef.

Tot slot
Een essentieel verschil tussen kinderen en volwassenen bij het focussen is dat volwassenen vaak woorden gebruiken en kinderen vaak creatieve middelen. Let erop dat het kind een eigen richting en tempo geeft aan het proces. Vaak duurt focussen bij kinderen heel kort.
Wil je meer weten over het lijfelijke ervaren bij kinderen, dan zul je bij jezelf moeten beginnen. Echt luisteren naar kinderen werkt op een manier dat het kind ook naar zichzelf en anderen leert luisteren. Ook voor de luisterende ouder of leerkracht is focussen met kinderen een verrijking en je bouwt een hechtere band op.

Tineke, december 2010